OSMANLI ve CUMHURİYET ARŞİVLERİNDE MÜLKİYE MÜFETTİŞLERİ

BAŞLANGIÇ:

2004 Yılında Devlet Arşivleri Web Sitesinin araştırmacılara açılması üzerine tarafımdan Mülkiye Müfettişleri ile ilgili arşiv belgeleri kataloglarda arandığında gerek Cumhuriyet Arşivlerinde gerekse Osmanlı Arşivlerinde 100 ün üzerinde katalog özetine rastlanılmış,

Belge asıllarına ulaşılmadan, bu özetlerin bilgi olarak Teftiş Kurulu Başkanlığımızda bulunmasının yararlı olacağı düşünülerek Müfettişliğimce 11.03.2004 gün ve 131/12 sayılı yazı ekinde İçişleri Bakanlığı Teftiş Kurulu Başkanlığına verilmiştir.

Mülkiye Teftiş Kurulu Başkanlığınca bahse konu katalog özetlerinin belge asıllarının da temin edilerek sunulmasının istenilmesi ve Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğüne 12.03.2018 gün ve E.1388 sayılı yazı yazılarak araştırma konusunda müfettişliğime yardımcı olunması istenilmesi üzerine,

Müfettişliğimce Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğünde araştırma yapılarak belgeleri talep edilmiş ve digitalleri alınarak, latin alfabesiyle çıkarılan katalog özetleri ve belge kodlarından yararlanılarak iş bu rapor hazırlanmıştır.

 ARAŞTIRMA KONULARI:

1-Osmanlı Arşivlerinde Mülkiye Müfettişleri hususunda daha önceden katalog özetleri verilen listedeki belge asıllarına ulaşılması, (EK:01)

2-Cumhuriyet Arşivlerinde Mülkiye Müfettişleri hususunda daha önceden katalog özetleri verilen listedeki belge asıllarına ulaşılması, (EK:02)

 MÜLKİYE TEFTİŞ KURULU TARİHİNİN ARAŞTIRILMASI:

1-Mülkiye Müfettişliğinin tarihi ile ilgili Bakanlığımızca yaptırılan , Mülkiye Başmüfettişleri Ekrem BAY ve Melih ÖZAY tarafından hazırlanan Mülkiye Teftiş Kurulunun Tarihinin Araştırılması Konulu 01.10.2003 tarih ve 60/145,22/14 sayılı İnceleme Araştırma Raporu bu konuda Osmanlıca bilen uzmanlarında yer aldığı bir ekip kurulması gerektiğini belirtmekle birlikte Raporda tarihçe konusunda özet bilgilere de yer vermiştir.[1]

Bu raporun Tarihçe başlıklı kısmında konuyla ilgili aşağıdaki açıklamalar yer almaktadır.

“Bakanlığımızın şu an itibarıyla üstlendiği görevler, Osmanlı İmparatorluğu döneminde Sadaret Kethüdası (Kahya) tarafından yürütülmekte idi.

II. Mahmut’un reformları sırasında, Sadaret Kethüdasının gördüğü işler 1835 yılında Umuru Mülkiye Nezareti tarafından yürütülmeye başlanmış ve 1837 tarihinde isim Dahiliye Nezareti olarak değiştirilmiş olup Pertev Paşa ilk Nazır olmuştur.

Dahiliye Nezaretinin 1254 tarihli teşkilat şemasında Mülkiye Teftiş Heyetini ya da Mülkiye Müfettişlerini yani daha geniş anlamı ile Müfettişleri görmemekteyiz.

1839 tarihinde Dahiliye Nezaretinin görevleri tekrar Sadaretin üzerine bırakarak nezaret lağvedilmiştir.

Osmanlı döneminde taşra birimlerinin düzenli olarak denetlendiğine dair herhangi bir belgeye rastlanılamamıştır.

Tanzimat’tan sonra alınan kararların nasıl uygulandığını yerinde denetlemek amacıyla Anadolu ve Rumeli’ye oluşturulan kurulların gönderildiği ancak 1841 tarihinde vazgeçilen uygulama, 1842 yılında tekrarlanarak sürdürülmüş akabinde tekrar vazgeçilmiştir.

1850 yılında tekrar ele alınan teftiş sistemi, hazırlanan bir talimatla görev ve yetkileri belirlenen Vali ve Mutasarrıfların arasından seçilen Müfettişler başarılı Vali, Kaymakam ve Kaza Müdürlerinin taltif edileceği, kusurlu olanların adlarının merkeze bildirileceği ve haklarında gerekli işlemin yapılacağı şeklinde görevlendirilmişler ve uygulama 2,5 yıl sürmüştür.

1851 yılında Sadrazamın emri ile müfettişlerin kaza kaza dolaşması uygulamasından vazgeçilerek araştırmaların Sancak Merkezlerinden sürdürülmesine karar verilmiştir.

Zaman zaman halkın şikayetleri ya da yabancıların baskısı ile teftiş heyetleri görevlendirilmiş ve bu şekilde 1902 yılında Hilmi Paşa’nın Balkanlara gönderilmesi ile Yemen’e de teftiş heyetinin gönderilmiş olmaları örnektir.

1866 yılında Şirvanizade Rüştü Paşanın nazırlığında 1866 yılından 1871 tarihine kadar ki dönemde Dahiliye Nezareti tekrar teşkilatlanmıştır. İlk kez düzenlenen ve Dahiliye Nezaretinin görevlerini belirleyen 19 Muharrem 1286 (1 Mayıs 1869) bir belgede teftiş ile ilgili teftiş kuruluna ilk adım olarak sayılabilecek kim tarafından yerine getirileceği belirtilmemiş olmakla birlikte görev verilmiştir. 1871 ile 1876 tarihleri arasında Dahiliye Nezaretinin görevleri bu kez Şurayı Devlet’in Mülkiye Dairesi tarafından yürütülmüştür.

1876 tarihinde Dahiliye Nezareti’nin üçüncü defa kurulmuş, ancak 1877 tarihinde faaliyete geçebilmiş olduğunu görüyoruz.  1895 yılında Berlin Kongresi kararlarına göre Doğu Anadolu bölgesine daha önceleri Valilik ve Büyükelçilik görevlerinde bulunmuş olan Şakır Paşanın görevlendirilmiş olması geçici teftiş için örnektir. Bu görev 5 yıl sürmüş, modern anlamda teftiş sayılabilecek önemli raporlar hazırlanmış, yapılacak işler ve teftiş heyetinin alacağı maaş ve yolluklar ayrıntılı olarak düzenlenmiştir.  Bu raporlara göre,  Belediye, Nüfus, Maliye, Mülkiye ve Adliye gibi kurumların teftiş edildiği, bu teftişlerde, illerdeki okul sayıları, nüfus, vakıf kuruluşları, devlet gelirleri, maden, Van Gölündeki gemi İşletmeciliği, bir belediye kasasındaki nakdin kayıtlarla uyuşmadığı gibi ayrıntılara da yer verilmiştir.

Mülkiye Müfettişi unvanı ilk defa 1897 tarihli Salnamede (Örgüt Şeması) yer almıştır.

İçişleri Bakanlığı Örgüt Şemasında yer alan birimlerin görev yetki ve sorumluklarının belirlendiği Dahiliye Nezareti Teşkilatına Dair Nizamname 22 Muharrem 1332 (1913) tarihinde Osmanlı İmparatorluğunun son dönemlerinde Mustafa Reşit Paşa tarafından onaylanıp yürürlüğe girmiştir.

Bu talimatın 15 inci maddesinde Teftiş Heyetinden söz edilerek, Teftiş Heyetinin görev ve teşkilatının özel olarak düzenleneceği hükme bağlanmış ve aynı yıl Şurayı Devlet Mülkiye Dairesince incelendikten sonra 1915 tarihinde Mülkiye Müfettişlerinin Vazifelerini İfa Sureti Hakkında Talimatname İradeyi Seniyye tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiştir.

Bu talimatın ardından Mülkiye Teftiş Heyeti Müdüriyeti Umumiyesine Islahat Maliye Komisyonu azalığı uhdesinde kalmak üzere Mösye Garaviç (bazı tercümelerde ve kaynaklarda Mr. Grevs olarak adlandırılmaktadır), yardımcılığına da bir süre sonra Teftiş Heyeti Müdüriyetine atanacak olan Hamit Bey atanmıştır.

Talat Beyin Dahiliye Nazırlığı döneminde Teftiş Heyeti sağlam bir yapıya kavuşmuştur.

Ayrıca, mülkiye müfettişlerinin çalışmaları hakkında 1915 (27.10.1331) tarihli (Umuru Mülkiye Heyeti Teftişiyesinin Vazife ve Selahiyetleri Hakkında Talimatname) çıkarılmıştır.

19.05.1930 Tarih ve 1624 sayılı Dahiliye Vekaleti Merkez Teşkilat ve Vazifeleri Hakkında Kanun ile Teftiş Kurulu Başkanlığı yedinci sıraya konulmuştur. Kurul, sonradan çıkarılan (İçişleri Bakanlığı Merkez Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki Kanunun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesine Dair) 5066 sayılı Kanunla bugünkü yerini almış bulunmaktadır. (18.Haziran 1947 gün ve 6635 sayılı Resmi Gazete)

1624 Sayılı Kanunun 9 ve 1700 sayılı Kanunun 7. maddelerine göre hazırlanan 18.02.1944 tarih ve 3-453 sayılı Kararname ile (Mülkiye Teftiş Heyeti Nizamnamesi) yürürlüğe konulmuştur.

Teftiş Kurulu ; başta kendi çalışma usullerini iyileştirmek ve diğer görevli kuruluşların işleyişindeki aksaklıkları gidererek verimli ve etkili bir idareyi sağlamaya yardımcı olmak amacıyla TODAİE ile işbirliği yaparak, teftiş ve denetleme hizmetlerini geliştirme çalışmalarına girişmiş, bu çalışmalar sonunda Çalışma ve Soruşturma Yönetmelikleri hazırlanıp 19.04.1967 günkü Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe konulmuştur.” Denilmekte, raporun devamında;

“Milli mücadele zamanı valilerinden Hamit Bey’in (Kapancı) Teftiş Heyeti Reisliği ve Teftiş Heyetinin kuruluşuna ait çalışmaları içeren hatıra defterindeki notun aynen aktarılmasında tarihimizin doğru değerlendirilmesi açısından yarar görmekteyiz.” Denilerek hatırata yer verilmektedir.

Hatırat da aynen;

“O vakit Dahiliye Heyeti Teftişiyesi zarureti siyasiyeden doğmuş, muhtelif unsurlardan mürekkep karma bir heyetti ve altı kişiden ibaretti. Teftiş için ne nizam ve nede usul vardı. Faaliyet nazırın arzusuna tabi, ahval şikayeti fevkaladeye bağlıydı. Hülasa göz boyamak için ihdas edilmiş bu daire şeklen mevcut, fakat faydasızdı. Esasen bir iş de yoktu. Müfettişlerin sayısının 24’ e çıkarılmasından sonra İngiliz memurini siyasisinden Mr Grevs, Heyeti Teftişiyenin başına getirildi.

Anadolu’da uzun süre konsolosluklarda bulunarak Türk’ü yakından gören, tanıyan bir hayırsever kişinin himmetiyle pek az zaman zarfında muamelelerin düzeleceğinde şüphe yoktu. Nitekim öyle oldu, Fransız mütehassısı Ms Juli tarafından Maliye Heyeti Teftişiyesinde yapılan ıslahat örnek tutularak müfettişlerin hakları, görevleri ve seçilmeleri konularında bir nizamname ve talimat tanzim edilerek tasdik ettirildi ve  uygulamaya girişildi.

Önceleri karşılaşılan müşküller sonsuzdu. O güne dek sorunsuz davranan ve her hareketini kanun sayan Vilayeti İzame (Büyük Valilere) bu teşkilatı sevdirmek kolay olmadı. Çoğu müfettişin icraatını kendi istiklalini muhil (bozucu) görüyordu, nizamsızlığa karşı şiddetle protesto eden  ve aksi takdirde memuriyetini terke kalkışan İngiliz sayesinde bu çeşit serkeşler yavaş, yavaş yumuşamaya başladı.

Matlup evsafı haiz bulunmayan müfettişler birer birer atılarak yerlerine layık görülen güzide tecrübedide kaymakamlar ikame olundu.

Müfettişler bir taraftan suiistimal eshabını takip ederken, diğer taraftan muamelatı devlette bir ahengin kuruluşuna çalışıyorlardı.

Biz bu yolla çalışırken bir taraftan doğrudan doğruya arasında bulunduğumuz nezaretin kendi memurlarını azil ve intihaplarının keyfi bir surette cereyan eylediği gözümüze çarpmıştı. Şahsi ve siyasi intisapların revaçta olduğu da görülüp söyleniyordu.

Memurini mülkiyenin hal ve şanıyla doğrudan doğruya alakadar olan Heyeti Teftişiyeyi bu hal müteessir kılmaktaydı. Meseleyi iyiden iyiye Mr. Grevs’le tartıştık ve sonunda dahiliye nazırı Talat Beyin nezdine gittik. Davamızı bütün şümulü ile arz ettikten sonra intihabı memurin için bir mahsus komisyon teşkilini ve bu komisyonda Teftiş Heyetinin bir aza bulundurmasını rica ettik.

Bu müracaatımızı tertip ve teşvikime hamleden Talat bey bana karşı memnuniyetsizliğini göstermekle beraber bu doğru ve yerinde isteği reddedemeyerek teklifimizi itibar nazarına alacağını ve komisyonu derhal teşkil edeceğini söylemişti. Teşebbüsümüzün sonunu birkaç hafta intizar eyledik.

Nezarette bu hususta bir eseri faaliyette görülmemekle beraber bizi ısrara sevk edecek başka hadiselerde çoğalıyor ve tevali ediyordu. Nihayet bir defa daha Talat beyi ziyaret ederek teklifimizi ve vaatlarını hatırlattık. Nazır İngiliz’i gücendirmemek için Heyeti Teftişiyenin Müdür Muavinin de dahil olacağı, Müsteşarın riyaseti altında müdiranından kurulu bir intihap encümeni teşkil emrini verdi ve valilerden gayri memurların azil ve nasıp işleri bu intihap encümeninin vazife cümlesinden sayıldı. İşte bu encümenin teşkili meselesi Heyeti Teftişiyenin önemli muvaffakiyetlerinden biri olmuştur.” Denmekte olduğu anlaşılmıştır.

2- Mülkiye Müfettişlerinin tarihi hakkında bilgi sahibi olabilmek için Osmanlı arşiv kataloglarına göz atıldığında 114 kayıtlı belgenin listelendiği görülmüş, 14-Ş-1314 (hicri) tarihinden 23-Za-1340 (hicri) tarihine kadarki kayıtları içeren bu listeler araştırmalarda anahtar olur düşüncesiyle 11.03.2004 tarih ve 131/12 sayılı yazı ekinde Mülkiye Teftiş Kurulu Başkanlığına Müfettişliğimce verilmiştir .[2]

ARAŞTIRMA KONUSU 1:

Mülkiye Teftiş Kurulu Başkanlığınca Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğüne yazılan 12.03.2018 gün ve E.1388 sayılı yazı sonrasında müfettişliğimce yapılan araştırmada Osmanlı Arşivlerinde önceden temin edilen kataloglarda yer alana 114 belgeden pek ilgisi olmadığı anlaşılan 2 belgenin dışında 112 adedi talep edilmiş ve digitalleri alınmıştır. (EK:1)

 OSMANLI ARŞİVLERİNDE MÜLKİYE MÜFETTİŞLERİ İLE İLGİLİ ÖRNEKLER

Tarafımdan bahse konu Osmanlı Arşivindeki latin harfleriyle çıkarılan katalog özetlerine bakıldığında;

Örneklerin sonunda parantez içerisindeki sayılar dipnotta belirtilen ve İçişleri Bakanlığına verilen katalog listesindeki sıra numarası olup Osmanlı Arşivlerinden temin edilen orijinal belgelere ilişkin ek numaralarıdır.  (EK-1)

Osmanlı Devletinin geniş sınırları içerisinde Mülkiye Müfettişlerinin tahkikat ve tetkikat görevlerine gönderildikleri anlaşılmaktadır.

1-Osmanlı Devletinin Türkiye Cumhuriyetinden daha geniş bir sahaya hükmetmesi nedeniyle belli başlı vilayetlere orada ikamet etmek üzere Mülkiye Müfettişi tayin edildiği görülmektedir.

“Nizamname gereğince, vilayete bir mülkiye müfettişi tayin edildiği cihetle, kendilerine bir oda tahsis ve tefriş edilmesi gerektiği. Tarih: 27/Ra/1332 (Hicrî)  (69) Miladi:19 Ağustos 1914”    kaydı örnektir.

2-Mülkiye Müfettişlerinin Osmanlı Devletinde de birinci sınıf memurlarla ilgili tahkikatlara gönderilmesinin esas olduğu anlaşılmaktadır.

Bu duruma; “Vazifesini kötüye kullanan Erenköy Darülaceze Bilet Memuru Yaşar Bey hakkında düzenlenip Mülkiye Müfettişi Süleyman Bey’e tahkik edilmek üzere gönderilen evrakta Yaşar Bey’in damgasız bilet satarak eksik gelir temin ettiği anlaşılmış ise de mülkiye müfettişlerinin bu gibi ikinci üçüncü sınıf memurlarla ilgili tahkikatlarla meşgul edilmelerinin uygun olmadığının Yaşar Bey hakkındaki tahkikatın Tiyatrolar Sermüfettişliğince yapılmasının ve Yaşar Bey’in görevine devam edip etmeyeceği ile ilgili heyet-i daimece karar verileceğinin Darülaceze Müdüriyeti’ne bildirilmesi.” Konusunda ; 12/B /1340 (Hicrî)  tarihli belgenin Osmanlı Arşivlerinde bulunması örnektir.  (5) Miladi; 11/Mart/1922

3-Mülkiye Müfettişlerinin Hapishane ve Tevkifhaneleri de teftiş ettikleri anlaşılmaktadır.

 a)“Hapishane-i Umumi’de ortaya çıkarılan silah ve aletlerin listesini gösterir cetvelin gönderildiği. Hapishane-i Umumi’de meydana gelen olaylar hakkında Mülkiye Müfettişi Haracyan tarafından talep edilen bilgilerin hapishane müdüriyeti tarafından rapor halinde sunulduğu. Tarih: 09/Z /1339 (Hicrî)” (19); Miladi: 14/Ağustos/1921 

b)“İngiliz Kumandanı Simth ve bir tabip ile müştereken Hapishane-i Umumi’de tetkikatta bulunan Mülkiye Müfettişi İspiro Efendi’nin düzenlediği raporda belirtilen noksanlıkların bir kısmının giderildiği, diğerlerinin ise giderilmesine çalışıldığı. Tarih: 05/B /1337 (Hicrî)” (35);Miladi: 06/Nisan/1919

c)“Mülkiye Müfettişi Fahreddin Bey’in Sultaniye Kazası Hapishanesi’nde yaptığı teftiş neticesinde gördüğü eksikliklerin tamamlanması talebi. Tarih: 18/M /1337 (Hicrî)” (37); Miladi: 24/Ekim/1918

ç)“Mudurnu Hapishanesi ve Tevkifhanesi’nde Mülkiye Müfettişi Ahmed Hilmi Bey tarafından yapılan teftişin layihası. Tarih: 09/Z /1336 (Hicrî)” (40); Miladi: 06/Eylül/1918

d)“Mülkiye Müfettişi Haraçya Efendi’ nin Sason Kazası hakkındaki raporunun Hükümet Konağı ve hapishane ile ilgili kısmının gönderildiği. Tarih: 09/S /1332 (Hicrî)” (70); Miladi: 29/Aralık/1913

Kayıtlı belgeler örnek olup benzerleri de vardır.

4-Mülkiye Müfettişlerinin yazılı olarak terfi isteklerini Teftiş Heyeti Başkanlığına ilettikleri anlaşılmıştır.

 “Mülkiye Müfettişi Kartin Bey’in terfi isteğinin şimdilik reddi.” Tarih: 24/R /1340 (Hicrî) (9) Miladi : 21/Mayıs/1922

Belgesi örnektir.

5-Bir dönem Mülkiye Müfettişlerinin umum memurlar hakkında tahkikat yapma yetkisinde oldukları anlaşılmıştır.

“Mülkiye Müfettişi Süleyman Bey tarafından Burhaniye kazası umum memurları hakkında hazırlanan ve İdare-i Hususiye’ye mensub memurlara ait cetveller gönderilmiş olduğundan adı geçen muallimler hakkında genişce tahkikat yapılması gerektiği. Tarih: 12/M /1339 (Hicrî) (24) Miladi: 26/Eylül/1920” kaydı örnektir.

6-Mülkiye Müfettişlerine “daimi seyahat varakası”  verildiği anlaşılmıştır.

“Mülkiye Müfettişi Nedim ve Kirkor Sıdkı Beylere birer daimi seyahat varakası verilmesi. Tarih: 13/B /1337 (Hicrî) (33) Miladi: 14/Nisan/1919  kaydı örnektir.

7-Hükümet memurlarının ve bir kısım ahalinin diğer bir kısım ahaliye tecavüz ettiği haberleri çıktığında tahkiki için Mülkiye Müfettişi görevlendirildiği anlaşılmıştır.

“Bazı hükümet memurları ile Müslüman ahalinin Rumlara tecavüz ettiğine dair alınan haberlerin tahkiki için görevlendirilen Mülkiye Müfettişi Ali Seydi Bey’in hazırladığı raporun takdimi. Tarih: 07/B /1337 (Hicrî) (34) Miladi:08/Nisan/1919  Kaydı örnektir.

8-Mülkiye Müfettişlerinin eskiden beri Belediyeleri teftiş ederek layiha düzenledikleri anlaşılmıştır.

“Mülkiye Müfettişi Fahreddin Bey’in Sultaniye Belediyesi’nde yaptığı teftiş layihasının Heyet-i Teftişiye Müdüriyet-i Umumiyesi’ne takdim kılındığı. Tarih: 22/M /1337 (Hicrî) (36) Miladi: 28/Ekim/1918

Kaydı örnektir.

9-Mülkiye Müfettişlerinin eskiden beri Mülki İdare Amirliklerini teftiş ettikleri anlaşılmıştır.

“Mülkiye Müfettişi Ahmed Fuad tarafından Samsun Mutasarrıflığı’ndan yapılan teftiş layihası. Tarih: 07/N /1336 (Hicrî) (42) Miladi: 16/Haziran/1918” kaydı örnektir.

10-Eskiden beri bir bölgede karışıklıklar meydana geldiğinde Mülkiye Müfettişleri görevlendirildiği anlaşılmıştır.

a)“Batum’ a Mülkiye Müfettişi ve jandarma gönderildiği. Tarih: 28/B /1336 (Hicrî) (43) Miladi: 09/Mayıs/1918”

b)“Dobruca bölgesinin ahvali, idaresi ve idaresine Osmanlı Hükümeti’nin ne şekilde iştirak etmesi lazım geleceğine dair Mülkiye Müfettişi Kemal Bey’in yaptığı tahkikat ve tedkikatın neticesini havi raporunun suretini, Brest Litowsk görüşmelerinin zabıtlarını ve evrak-ı müteferriayi muhtevi. Tarih: 18/C /1336 (Hicrî) (44) Miladi: 31/Mart/1918” 

Kayıtlar örnektir.

11-Eskiden beri Yolsuzlukların Tahkikatlarında Mülkiye Müfettişlerinin görevlendirildikleri anlaşılmıştır.

“Mamuretülaziz Vilayetindeki yolsuzluk iddialarını tahkik için Mülkiye Müfettişi Hacı Hüsnü Bey’in gönderildiği. Tarih: 04/Za/1335 (Hicrî) (47) Miladi: 02/Eylül/1916” Kaydı örnektir.

12-Mülkiye Müfettişlerinin eskiden beri hediye ve rüşvet gönderilmesi işlemleri karşısında sert tutum takındıkları anlaşılmıştır.

“Antakya Nüfüs Katibi Şahin Efendi’ nin Halep Mülkiye müfettişine hediye adı altında rüşvet göndermesi üzerine görevden alındığı. Tarih: 06/C /1333 (Hicrî) (53) Miladi:21/Nisan/1915”

Kaydı örnektir.

13-Mülkiye Müfettişlerinin eskiden beri yanlış giden icraata karşı ikaz görevlerini yerine getirdikleri anlaşılmıştır.

a)“Hicaz Mülkiye müfettişinin teftişi neticesinde yapılan ikaz üzerine Mekke Belediye Büdçesi’ nin tasdik edildiği, Mekke İdare Meclisi’nin muntazaman ictima’ a devam ettiği. Tarih: 09/N /1332 (Hicrî) (59) Miladi: 23/Temmuz/1914 

b)“Maarra Belediyesi’nin Haleb Mülkiye müfettişi tarafından teftişi esnasında varidatın humsdan fazlasının maaşa harcandığı tanzifat vs. ye ehemmiyet verilmediği sarfiyat ve varidatın hiç bir deftere kaydedilmediği görüldüğünden nevakısın ikmaliyle muktedir bir zatın belediye riyasetine tayini. Tarih: 22/Ş /1332 (Hicrî) (62) Miladi: 16/Temmuz/1914” Kayıtları örnektir.

14-Mülkiye Müfettişlerinin eskiden beri Jandarma Alay Komutanları hakkında tahkikat yaptıkları anlaşılmıştır.

“Adliyece defalarca mahkum edilen Aşiret Ağası Naif ve yanındakileri himaye eden Halep Jandarma Alay Kumandanı Galib Bey ile ilgili olarak vilayet mülkiye müfettişi tarafından gönderilen tahkik layihası v.s. evraka göre gerekenin yapılması. Tarih: 08/Ş /1332 (Hicrî) (63) Miladi: 24/Haziran/1914”” Kaydı örnektir.

15-Mülkiye Müfettişlerinin eskiden beri mezalim iddialarının tetkikinde görevlendirildikleri anlaşılmıştır.

“Mösyö Kapoto ile beraber Bulgar mezalimini tetkik etmek üzere Midye, Babaeski ve Kırkkilise havalisine gidecek olan Mülkiye Müfettişi Abdullah Bey’e kolaylık gösterilmesi. Tarih: 28/Ş /1331 (Hicrî) (72) Miladi: 02/Ağustos/1913   Kaydı örnektir.

16-Mülkiye Müfettişlerinin 1332 hicri yılında Nizamname ile görev icra ettiği, anlaşılmıştır.

“Nizamname gereğince, vilayete bir mülkiye müfettişi tayin edildiği cihetle, kendilerine bir oda tahsis ve tefriş edilmesi gerektiği. Tarih: 27/Ra/1332 (Hicrî) (69) Miladi: 23/Şubat/1914 ” Kaydı örnektir.

17-Mülkiye Müfettişlerinin eskiden beri polis kayıtlarının nizam ve intizamını teftiş  ettikleri anlaşılmıştır.

“Polis kayıtlarının nizam ve düzeni hakkında mülkiye müfettişi Haracyan Efendi tarafından verilmiş rapor suretinin takdimi. Tarih: 16/Za/1328 (Hicrî) (79) Miladi: 19/Kasım/1910” kaydı örnektir.

18-Mülkiye Müfettişlerinin eskiden de bölgede askeri kuvvetin yeterli yada yetersiz olduğu hususunda rapor yazdıkları anlaşılmıştır.

“Radovişte’deki askeri kuvvetin yetersizliği hususunda, Mülkiye Müfettişi Haydar Bey’in sunduğu rapor üzerine gereğinin yapılması. Tarih: 25/Ş /1328 (Hicrî) (82) Miladi: 01/Eylül/1910” kaydı örnektir.

19-Mülkiye Müfettişlerinin ihtilafların tahkiki ile görevlendirildikleri anlaşılmıştır.

“Kastamonu vâlisi ile jandarma alay kumandanı arasındaki ihtilafın tahkiki için Mülkiye Müfettişi Haraciya Efendi’nin gönderileceği. Tarih: 20/Ş /1328 (Hicrî) (84)  Miladi: 27/Ağustos/1910” kaydı örnektir.

20-Mülkiye Müfettişlerinin önemli konuların tahkik ve tetkiki ile rapor yazdıkları anlaşılmıştır.

 “1-Beyrut’ta; ahalinin ahvali. 2- Lisan-ı Osmani’ nin ta’mim ve intişarı. 3- Polis Jandarma Mektebi küşadı. 4- Memurların durumu. 5- Askerlik ve vergiden muafiyet için Lübnanlılık iddiaları. 6- Vergiler ve tüccarların durumu. 7- Asayiş-i memleket vs. konularında mülkiye müfettişi Hiraçya Efendi’nin raporu ve icra olunacak muamele. Tarih: 07/S /1328 (Hicrî) (95)  Miladi: 14/Ağustos/1910”  Kaydı örnektir.

21-Mülkiye Müfettişlerinin Vilayetler hakkında tebligat ve ihtarat yaptıkları anlaşılmıştır.

“Kosova Vilayeti hakkında Mülkiye Müfettişi Ahmed Arifi Efendi tarafından yapılan tebligat ve ihtarat hususunda Kosova Valiliği’nin mütalaası. Tarih: 27/Z /1314 (Hicrî) (111) Miladi: 29/Mayıs/1897” Kaydı örnektir.

ARAŞTIRMA KONUSU 2:

Mülkiye Teftiş Kurulu Başkanlığınca Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğüne yazılan 12.03.2018 gün ve E.1388 sayılı yazı sonrasında müfettişliğimce yapılan araştırmada Cumhuriyet Arşivlerinde önceden temin edilen kataloglarda yer alan 119 belgeden pek ilgisi olmadığı ya da mükerrer olduğu anlaşılan 4 belgenin dışında 115 adedi talep edilmiş ve dijitalleri alınmıştır . (EK:2)

 CUMHURİYET ARŞİVLERİNDE MÜLKİYE MÜFETTİŞLERİ İLE İLGİLİ ÖRNEKLER

Cumhuriyet Arşivlerinde Mülkiye Müfettişlerinin daha ziyade atama onayları ile ilgili belgelere rastlandığı, bu belgeler incelendiğinde;

1-İl bütçelerine ek ödenek verilmesi, aktarma yapılması, değişiklik yapılması, mülkiye müfettişliğine ve kaymakamlığa tayinler ile hesap memurunun emekliye sevki kararnamelerinin aynı onayla yapıldığı anlaşılmıştır.

a)“Konya ve Canik (Samsun) il bütçelerine ek ödenek verilmesi; 3. Sınıf Mülkiye Müfettişliğine Salim, Çorlu Kaymakamlığına Vehbi’nin tayinleri ile Rize Jandarma Kıtası hesap memurunun emekliye sevki. (1/12/1923)” (115)

b) Antalya Guraba Hastanesi ile Aksaray’daki ilkokulların yapılması için il bütçelerinde aktarma yapılması; Teke (Antalya) il bütçesine ek ödenek konulması ve Mülkiye Müfettişliğine Mehmed Nazif’in tayini. (16/12/1923)” (114)

c) 1923 yılı Ordu il bütçesinde değişiklik yapılması ve 3. Sınıf Mülkiye Müfettişliğine Hacı Esad’ın tayini ,  (28/01/1924)” (113)

ç) Çorum’da kurulacak ziraat okulu için devredilen binaya ait paranın bütçeye ilavesi ile hastane inşaatına tahsisi; İstanbul Vali Muavini Fahreddin’in Mülkiye Müfettişliğine nakli ile yerine Hüsnü’nün tayini. (21/07/1924)” (111)

Örnektir.

2-Mülkiye Müfettişliğine, Yazı İşleri Müdürlüğüne, Valilik Özel Kalem Müdürlüğüne, Belediye Müdürlüğüne Vilayet Umumi İdaresi Müdürlüğüne ve Kaymakamlıklara yapılan tayinler ile bazı kaymakam ve yazı işleri müdürlerinin görevden alınmalarına dair kararnamelerin aynı onayla yapıldığı anlaşılmıştır.

a) 3.sınıf mülkiye müfettişliklerine, yazı işleri müdürlüklerine ve kaymakamlıklara yapılan tayinler ile bazı kaymakam ve yazı işleri müdürlerinin görevden alınmaları. (09/01/1925)”  (109)

b) 3. Sınıf Mülkiye Müfettişliğine Faik ve Hamdi Namık’ın; Antalya ve Burdur Tahrirat Müdürlüğüne Refet ve Hilmi’nin tayini ile bazı kaymakamların görev yerlerinde değişiklik yapılması. (05/05/1925)” (105)

c)Bakırköy ve Yeniköy Belediye müdürlüklerine Ragıb ve Ali Yaver’in, Mülkiye Müfettişliğine Edhem’in ve Vilayet Umumi İdaresi Müdürlüğüne de Asaf’ın tayinleri. (23/03/1925)” (106)

ç) Mülkiye Müfettişi Faik Bey’in azli; Tekirdağ Tahrirat Müdürlüğü’ne Şakir Bey’in tayini. (12/12/1925)” (99)

d) 3.Sınıf Mülkiye Müfettişliğine Abdullah Fevzi’nin, Muş ve Genç Valiliği Özel Kalem Md.lüğüne Memduh ve Lebib’in tayini; Eğirdir, Ereğli ve Hassa Kaymakamları Rasim, Muhyiddin, Besim’in azli ve bazı kaymakam tayinleri. (08/10/1925)” (100)

Örnektir.

3- Mülkiye Müfettişliklerine, Kaymakamlıklara atamalarda, teferruata girilmeksizin doğrudan isimlerin yer aldığı anlaşılmıştır.

a) Birinci ve ikinci sınıf müfettişliklere Aziz ve Faik’in, Of Kaymakamlığına İhsan Necati’nin tayini ile bazı kaymakamların görev yerlerinin değiştirilmesi. (07/03/1925)” (108)

b) Köyceğiz ve Andırın Kaymakamları Celal ve Necmeddin’in azli; Mül. Müf.liğine Sakıb’ın; Köyceğiz, Araç, Pınarhisar, Mürefte, Hafik, Kangal Kaym.lıklarına Vasıf, Hayreddin, Hazım, İhsan, Abdülkadir ve Asım’ın tayinleri. (24/05/1925)” (104)

c) Üçüncü Sınıf Mülkiye Müfettişi Hakkı’nın istifası ile yerine Kemal’in tayini. (22/03/1925)” (107)

ç) İstanbul Vali Muavini Fahreddin’in 1. sınıf mülkiye müfettişliğine tayini. (03/08/1924)” (110)

d) Hacı Hüsnü’nün Birinci Sınıf Mülkiye Müfettişliğine tayini. (25/02/1924)” (112)

e) Birinci Sınıf Mülkiye Müfettişliğine Fahri’nin tayini. (30/05/1925)” (103)

Örnektir.

4- Valilerin yada Vali vekillerinin Mülkiye Müfettişliğine tayin edilebildiği anlaşılmıştır.

a) Isparta Valisi Müfid Bey’in Mülkiye Müfettişliğine tayini. (26/09/1925)” (102)

b) Çankırı eski vali vekili Süheyb Bey’in Mülkiye Müfettişliğine tayini. (26/12/1925)” (98)

c) Niğde Valisi Salih Cemal Bey’in Birinci Sınıf Mülkiye Müfettişliğine tayini; Çine Kaymakamı Münir Sabri Bey’in memurlukdan ihracı; Gönen, Adapazarı, Gördes, Alucra, Çine, Darende Kaymakamlıklarına yapılan tayinler. (18/11/1926)” (89)

Örnektir.

5-Mülkiye Müfettişlerinin başka Müfettişliklere tayin edilebildiği anlaşılmıştır.

Mülkiye Müfettişi Faik Bey’in İskan Müfettişliğine tayini. (26/09/1925)” (101)

Örnektir.

6-Harf devriminden sonra Osmanlıca yazılı matbu yazıların üzeri çizilerek latince harflerle düzeltildiği görülmektedir.

a)Mülkiye Müfettişliğine Ahmet Muhtar’ın tayini. (10.11.1928). (EK:74)

Bahse konu kararnamede İçişleri Bakanı ve Başbakanın Latin alfabesiyle imza attıkları ancak Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal’in eskiden beri kullandığı Osmanlıca imzasını kullandığı görülmektedir.

b) Mülkiye Müfettişliğine Şefik ve Edirne Hukuk İşleri Müdürlüğüne Sedat Aziz’in tayinleri. (22.12.1928). (EK:73)

Bu kararnamede Gazi M.Kemal olarak ilk yeni imzası görülmektedir.

c) Dahiliye Vekaleti Mülkiye Müfettişliğine Sahip Bey’in tayini. (21.03.1929). (EK:72)

Devamı matbuatta Gazi matbu olarak yer almış, M.Kemal olarak el yazısıyla imza atılmıştır.

Örnektir.

7-Kararnamelerde yer alan Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in Osmanlıca imzasının, yeni harflere geçildikten sonra da bir süre kullanıldığı görülmektedir.

a)Mülkiye Müfettişliğine Ahmet Muhtar’ın tayini. (10.11.1928). (EK:74)

Bahse konu kararnamede İçişleri Bakanı ve Başbakanın Latin alfabesiyle imza attıkları ancak Gazi Mustafa Kemal’in eskiden beri kullandığı Osmanlıca imzasını kullandığı görülmektedir.

b) Islahiye, Tavas kaymakamlıklarına Latif ile Emin; Mülkiye Müfettişliğine Halil Rıfat’ın tayini; Mül. Müf. Ahmet Rifat, Ethem Fehmi, Hapishane Md. Eftaleddin ve bazı kaymakamlar ile mutasarrıfların emekliliği. (14.10.1928). (EK:75)

c)Necati, Muhtar, Ali Galib, Tevfik ve İmadeddin’in 3. sınıf Mülkiye Müfettişliğine tayinleri. (29.05.1928). (EK:76) Osmanlıca kararname.

ç)Yahya Sezai’nin 3. Sınıf Mülkiye Müfettişliğine tayini. (22.04.1928). (EK:77) Osmanlıca kararname.

Örnektir.

8- Cumhurbaşkanı Kemal Atatürk imzalı kararnamelere geçildiği görülmektedir.

a)Açık bulunan Mülkiye Müfettişliklerine Ali Nihat, Osman Nuri ve Muzaffer’in tayini. (30.04.1935). (EK:59)

b)Turgutlu Kaymakamı Adil Özelçi’nin Mülkiye Müfettişliğine tayini. (16.08.1938).  (EK:46)

c)3.Sınıf Mülkiye Müfettişliğine Ömer Bedrettin Gökbelen’in tayini. (29.07.1938). (EK:47)

Örnektir.

9-Cumhurbaşkanı İsmet İnönü imzalı kararnamelere geçildiği görülmektedir.

a) Mülkiye müfettişliklerine Ahmet Temiz, Cemal Gönenç ve Seracettin Saraç ve

Cemal Gönenç’in tayinleri. (27.05.1939). (EK:45)

b) 3. Sınıf Mülkiye müfettişliklerine Kaymakam Nazım Günesen, Mehmet Ali Oran,

Kemal Aral, Emin Ergüven, Nurettin Arslan ve Fuat Çoruh’un tarihleri. (05.07.1939). (EK:44)

Örnektir.

10- Cumhurbaşkanı Celal Bayar imzalı kararnamelere geçildiği görülmektedir.

a)Nurettin Özcöbek’in Mülkiye Başmüfettişliğine, İ. Tevfik Kurtlar ve Ahmet Koçak’ın mülkiye müfettişliğine, Şevket Ozanalp ve Kemal Hadımlı’nın Tetkik Kurulu müşavirliklerine tayinleri. (13.06.1950). (EK:10)

b)Mülkiye Başmüfettişi Memduh İçöz’ün emeklilik isteğinin kabulü. (26.08.1951).  (EK:1)

Belgeleri örnek olup, benzerlerinin de olduğu,

Anlaşılmıştır.

“Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivlerinde Mülkiye Müfettişleri” konusunda yaptığım araştırma sonucunda 2004 yılında sunmuş olduğum katalog özetleri, Mülkiye Teftiş Kurulu Başkanlığımızın talebi üzerine belgeleri de temin edilerek bir değerlendirmeye tabi tutulmak suretiyle rapora bağlanmış ve ekindeki katalog listeleriyle birlikte 1 adet flash disk içerisinde belge dijitallerine ulaşılabilecek şekilde hazırlanmıştır .

Müfettişliğimce (3) nüsha olarak hazırlanan bu araştırma 1 nüshası (1) sıra (1)  parçadan ibaret ekleriyle birlikte 2 nüshası da eksiz olarak bir üstyazı ekinde İçişleri Bakanlığı (Mülkiye Teftiş Kurulu Başkanlığı)’ na sunulmuştur.  21.05.2018

                    Yener YÜKSEL,  Mülkiye Başmüfettişi

---